Nga Arkivi: Të Fala Shoqërore

“Arkivat nuk janë koleksione të së shkuarës, të ngrira në kohë. Ato qëndrojnë gjithmonë në një marrëdhënie aktive, në dialog me pyetjet që e tashmja i drejton së kaluarës; dhe çdo brez i parashtron këto pyetje ndryshe nga ai pararendës. Arkiva duhet të jetë e pasur, e larmishme dhe në njëfarë kuptimi, ‘eklektike’ mjaftueshëm për të përballuar peshën e interpretimeve të ndryshme e shpesh të kontestuara dhe për t’u bërë terren mbi të cilin këto interpretime përballen përmes teksteve e ndër-teksteve që vetë arkiva vë në dispozicion,” [1] shkruan Stuart Hall në tekstin Krijimi i një Arkive.

Duke rivizituar momente që ndikuan në formimin e institucionit, kjo ekspozitë fokusohet në dekadën e parë (1979–1989) të Galerisë Kombëtare të Kosovës (GKK) përmes arkivit të letrave, kërkesave dhe dokumenteve zyrtare. Fragmentet e paraqitura shfaqin jo vetëm aspiratat e një institucioni në formim, por edhe negociatat burokratike dhe kufizimet strukturore me të cilat ballafaqohej. Korespondencat, qofshin kërkesa për bashkëpunime, fjalime nga hapjet, apo shkëmbime me artistë dhe autoritete shtetërore tregojnë se si galeria mundohej të pozicionohej mes urgjencave lokale dhe qarqeve kulturore ndërkombëtare, gjatë ndryshimeve të kontekstit politik në Jugosllavi.

Në fushën e ngritjes së institucioneve kulturore dhe arsimore, themelimi i GKK-së përfaqëson një moment të rëndësishëm për zhvillimin e skenës artistike kosovare gjatë viteve të 70a dhe 80a. Ky ritëm u ndërpre me shuarjen e autonomisë së Kosovës gjatë viteve 1990, çka solli edhe mbylljen e institucioneve kulturore e akademike.

Lexuar sot, këto letra tejkalojnë kufijtë e gjuhës administrative. Ato zbulojnë tonet personale të drejtorëve, artistëve, kuratorëve dhe zyrtarëve të kulturës që negocionin çështje të vizibilitetit, burokracisë dhe përkatësisë. Midis tyre, veçohet një letër drejtuar Ibrahim Kodrës, të cilit i kërkohej dhurimi i disa veprave të mbajtura në doganë. Përgjigjja e tij nuk është thjesht një konfirmim formal, por një gjest solidariteti përballë burokracisë gjeopolitike, ku shkëmbimi kulturor shpesh pezullohej nga rregulloret. Letrat e artistëve që kërkonin ekspozita, apo të bordit (atëherë të quajtur 'pleqësia') të galerisë që negocionte vendimet për programin, pasqyrojnë njëkohësisht mundësitë dhe përjashtimet. Mes tyre gjendet edhe një kërkesë me shkrim dore e artistes Alije Vokshi, pioniere e grave artiste, e cila paraqiti biografinë dhe CV-në e saj me shpresën e përfshirjes. Ekspozita nuk u aprovua, një vendim që mund të duket i parëndësishëm, por që është tregues i strukturave të margjinalizimit të grave artiste brenda institucioneve gjatë asaj kohe. Letra e saj, një ndër shumë të tjera të ngjashme, e ruajtur në arkivë, e vë në pah këmbënguljen e dëshirave individuale artistike. Lexuar përtej narrativës së dukshme, këto dokumente na kujtojnë se arkivat ruajnë jo vetëm tregimet e asaj që u bë e mundur, por edhe ato të asaj që u shty, u mohua ose u fshi.

Në dialog me materialet arkivore, ekspozita sjell edhe vepra të përzgjedhura nga koleksioni i galerisë, autorët e të cilave shfaqen në korespondencat dhe katalogët e ekspozuar. Letrat zbulojnë kushtet e përfshirjes së veprave në koleksion, rolin brenda skenës ose institucionit, qarkullimit apo mungesës së tyre, duke treguar se kujtesa institucionale zhvillohet paralelisht me objektet që ruhen në koleksion.

Si institucion i ri, GKK-ja ishte pjesë e rrjeteve të bashkëpunimit, gjë që bëhet e dukshme përmes shkëmbimeve të shkresave zyrtare me Komitetin Krahinor për Marrëdhënie me Jashtë, që pasqyrojnë bashkëpunimet ndërkombëtare dhe ekspozitat udhëtuese që përbënin programin. Përveç shkëmbimeve rajonale me muze të federatës jugosllave, arkivat dokumentojnë bashkëpunime me institucione në Meksikë, Indi, Egjipt, Argjentinë, Armeni e më tej. Këto bashkëpunime lindën drejtpërdrejt nga pjesëmarrja e Jugosllavisë në Lëvizjen e Vendeve të Painkuadruara [2]. Shumë prej ekspozitave ndërkombëtare qarkullonin në rajon nën koordinimin e Qendrave Jugosllave për Kulturë. Ky kontroll i centralizuar lehtësonte qarkullimin, por në të njëjtën kohë e thekson funksionin propagandistik të diplomacisë kulturore, duke e shpërfaqur shkallën  e kontrollit dhe detyrimeve që peshonin mbi galerinë.

Krahas dokumenteve, ekspozita paraqet edhe katalogë të së njëjtës periudhë, të përzgjedhur në bashkëpunim me dizajnerët grafik, Nita Salihu Hoxha dhe Bardhi Haliti, themeluesit e REDO Prishtina, të cilët vënë në pah estetikën grafike që formësoi imazhin publik të galerisë. Këto materiale të shtypura ishin njëkohësisht shenja të shtrirjes kulturore të institucionit dhe bartëse të gjuhës vizuale të një dekade ku impulset moderniste lokalizoheshin përmes tipografisë faqosjes dhe dizajnit.

Së bashku, këto letra, katalogë dhe dokumente administrative ofrojnë një portret intim të dekadës së parë të historisë institucionale, e ndikuar thellësisht nga politikat jugosllave. Fjalët e drejtorëve, kuratorëve, artistëve dhe administratorëve, të shtypura në makina shkrimi, flasin për optimizmin e krijimit dhe për kushtet e brishta të prodhimit kulturor e njohurive në kuadër të regjimeve të ndryshme politike.

Kuruar nga Hana Halilaj

[1]  Hall, Stuart. “Constituting an Archive.” Third Text 15, no. 54 (2001): 89–92. https://doi.org/10.1080/09528820108576903.    

[2] Lëvizja e Vendeve të Paikuadruara u formua gjatë Luftës së Ftohtë si një grup shtetesh që synonin të shmangnin lidhjen me blloqet perëndimore ose lindore (SHBA ose BRSS). Ajo theksonte pavarësinë kulturore dhe refuzimin e strukturave hegjemonike të pushtetit, me qëllim promovimin e barazisë sovrane dhe bashkëjetesës paqësore midis kombeve.

Piškur, Bojana. “Non-Aligned Movement.” Glossary of Terms – Referential Fields. Museum of Contemporary Art Ljubljana. https://glossary.mg-lj.si/referential-fields/commons/non-aligned-movement.